Μάρκος Μουσούρος ο Κρής

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ ΜΕΓΑ κατά αλφάβητον πάνυ ωφέλιμον. Το μέγα ετυμολογικόν εντυπωθέν πέρας είληφεν ήδη συν Θεώ εν Ενετίαις, αναλώμασι μέν του ευγενούς και δοκίμου ανδρός κυρίου Νικολάου Βλαστού, του Κρητός, παραινέσει δε της λαμπροτάτης τε και σωφρονεστάτης κυρίας Άννης, θυγατρός του πανσεβεστάτου και ενδοξοτάτου κυρίου Λουκά Νοταρά, ποτέ μεγάλου δουκός της Κωνσταντινουπόλεως, πόνω δε και δεξιότητι Ζαχαρίου Καλλιέργου, του Κρητός, των λογίων ανδρών χάριν, και λόγων ελληνικών εφιεμένων. Έτει τω από της Χριστού γεννήσεως χιλιοστώ τετρακοσιοστώ ενενηκοστώ εννάτω. Μεταγειτνιώνος ογδόη ισταμένου

 Πόνω ... Ζαχαρίου Καλλιέργου

1499

Εν Ενετίαις 

Το Μέγα Ετυμολογικόν είναι ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά λεξικά. Παράλληλα όμως πρόκειται για το σπουδαιότερο έργο της ελληνικής τυπογραφίας από το γεγονός ότι είναι το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε από καθαρά ελληνικό τυπογραφείο, 44 μόλις χρόνια μετά την κοσμοϊστορική εφεύρεση του Ιωάννη Γουτεμβέργιου.

Το Μέγα Ετυμολογικόν - Etymologicum magnum - (όπως είναι το πραγματικό όνομα), είναι ένα ελληνόγλωσσο αλφαβητικό λεξικό με βαρύτητα στην ετυμολογία των λέξεων. Φέρεται να έχει εκπονηθεί περί τα μέσα του 11ου αιώνα (μ.Χ.) από άγνωστο λεξικογράφο και σε άγνωστο μέρος. Ονομάστηκε και Etymologicum genuinum (= γνήσιο ετυμολογικό) από τον Ρέιντζενστάιν, (Reitzenstein), που είχε ανακαλύψει και τον Βατικάνειο Κώδικα, σε αντιδιαστολή του "Γουδιανού Ετυμολογικού", (Etymologicum Gudianum), που καθιερώθηκε να αποκαλείται "Ετυμολογικό άλλο".

Γεγονός πάντως είναι ότι ο συγγραφέας του Μεγάλου Ετυμολογικού πρέπει να άντλησε το υλικό από κείμενα του Στεφάνου του Βυζαντίου, το λεξικό του Διογενιανού, από διάφορους σχολιαστές αρχαίων ελληνικών κειμένων και άλλων. Το Μέγα Ετυμολογικό βρέθηκε σε έξι χειρόγραφα που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Έχει διασωθεί ένα μικρό μόνο μέρος που περιλαμβάνει τις λέξεις που αρχίζουν από Α.

Η αξία του λεξικού αυτού δεν είναι τόσο η παρεχόμενη ετυμολογία των λέξεων που σε πολλές των περιπτώσεων είναι γελοίες και ανάξιες λόγου, όσο οι πληροφορίες που περιέχει σε άλλο λεξικολογικό υλικό και αποσπάσματα από συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων που φέρονται να έχουν απολεσθεί.

Το Μέγα Ετυμολογικόν τυπώθηκε στη Βενετία το 1499 από τον Ζαχαρία Καλλιέργη. Φέρεται όμως το χειρόγραφο κείμενο να του το παρέδωσε ο Μάρκος Μουσούρος, διαπρεπής Έλληνας λόγιος από την Κρήτη, που ήταν επίσημα εξουσιοδοτημένος να έχει πρόσβαση σε ιστορικά αρχεία. Αποτελεί δε ιδιαίτερο αντιπροσωπευτικό δείγμα της αρχετυπίας και κυρίως για την πλούσια διακόσμηση της κάθε σελίδας του με πρωτογράμματα και επίτιτλα, καθώς και την εκτεταμένη ερυθροτυπία με συμπλέγματα περίτεχνων γραμματοσειρών τυπογραφικών στοιχείων.

Το βιβλίο αυτό θεωρείται σήμερα η αφετηρία της μετέπειτα πλούσιας τυπογραφικής δραστηριότητας του Ελληνισμού στα διάφορα κράτη διασποράς του, όπου βρισκόταν την εποχή εκείνη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Ρωσία μέχρι τα κράτη της Δύσης και βόρειας Αφρικής.

Σημείωση: το Μέγα Ετυμολογικόν είναι το πρώτο που τυπώθηκε σε ελληνικό τυπογραφείο και όχι η πρώτη ελληνόγλωσση εκτύπωση.(ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ)

Ο Μάρκος Μουσούρος (1470-1517) ήταν εκδότης και ένας από τους σημαντικότερους φιλολόγους της Αναγέννησης για τον οποίο ο Έρασμος, που ήταν μαθητής του, συνήθιζε να λέει ότι είναι:"...άνδρας πολυμαθέστατος και πανεπιστήμονας, κλειδοκράτορας της ελληνικής γλώσσας και θαυμάσιος ειδήμονας της λατινικής φωνής..."

Η ζωή του

Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1470 και αρχικά σπούδασε την ελληνική γλώσσα στο σχολείο της Αγίας Αικατερίνης του Σινά,στο Χάνδακα. Το 1486 πήγε στη Φλωρεντία, όπου σπούδασε δίπλα στον Ιανό Λάσκαρι. Έπειτα γύρισε στην Κρήτη, σύντομα όμως επέστρεψε στην Ιταλία και εγκαταστάθηκε στη Βενετία. Εκεί προσελήφθη ως βοηθός και επιστημονικός συνεργάτης στο τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου. Το 1500, ύστερα από σύσταση του τελευταίου, πήγε στο Κάρπι, μια κωμόπολη κοντά στη Φεράρα και δίδαξε ελληνικά και λατινικά στο δούκα Αλμπέρτο Πίο, σύντομα όμως επέστρεψε στη Βενετία όπου δίδαξε αρκετές φορές στη Νέα Ακαδημία, μια εταιρία που είχε ιδρυθεί εκεί από λόγιους για την προαγωγή των ελληνικών. Εκτιμώντας τις εξαιρετικές του ικανότητες, η Βενετική Γερουσία του απένειμε το 1503 το αξίωμα Publica Graecarum Literarum Officina, δηλαδή το αξίωμα του Λογοκριτού για τα ελληνικά βιβλία που εκδίδονταν στη Βενετία και στις κτήσεις της και των οποίων το περιεχόμενο έπρεπε να είναι σύμφωνο με τη θρησκεία και την ηθική. Διατήρησε το αξίωμα αυτό μέχρι το 1516.

Το 1504 διορίστηκε καθηγητής της ελληνικής γλώσσας στη Βενετία και δύο χρόνια αργότερα στην Πάντοβα. Το 1509 επέστρεψε στην πρωτεύουσα του Βένετο όπου το 1512, ύστερα από την επανίδρυση της έδρας των ελληνικών, έγινε ξανά καθηγητής. Τέσσερα χρόνια αργότερα πήγε στη Ρώμη για να βοηθήσει τον Λάσκαρι στην οργάνωση του Ελληνικού Γυμνασίου και στη διδασκαλία των ελληνικών σ'αυτό. Στη Ρώμη έγινε και ιερέας και διορίσθηκε από τον πάπα Λέοντα τον Ι επίσκοπος Ιεράπετρας Κρήτης και αργότερα Μονεμβασίας. Δεν πρόφτασε όμως να πάει εκεί αφού πέθανε, ύστερα από δίμηνη ασθένεια στις 25 Νοεμβρίου το 1517.

Το έργο του

Από το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου εκδόθηκαν, το 1497 το Dictionarium graecum copiosissimum με επίγραμμα του Μουσούρου, το 1498, με επιστασία του Έλληνα φιλολόγου,εννέα κωμωδίες του Αριστοφάνη και το 1499, σε δύο τόμους το έργο Έλληνες Επιστολογράφοι, που περιελάμβανε επιστολές που αποδίδονται σε εικοσιέξι κλασικούς και πρώιμους χριστιανούς συγγραφείς. Ακολούθησε η έκδοση δεκαεπτά τραγωδιών του Ευριπίδη των οποίων την έκδοση επιμελήθηκε και πάλι ο Μουσούρος (1503-1504). Το 1512 ο Μανούτιος και ο Μουσούρος εξέδωσαν τη γραμματική των ελληνικών του Μανουήλ Χρυσολωρά και το Σεπτέμβριο του 1513 τα Άπαντα του Πλάτωνα με αφιέρωση του Μουσούρου στον πάπα Λέοντα Ι. Τα επόμενα δύο χρόνια εξέδωσαν έργα του Ησύχιου και του Αθήναιου(1514) και του Θεόκριτου (1515). Το 1515 η Βενετική Γερουσία παρέδωσε στον Μουσούρο και στο Βενετό λόγιο Μπατίστα Ενιάτσιο οχτακόσια χειρόγραφα του Βησσαρίωνα για να τα ταξινομήσουν. Με αυτά τα χειρόγραφα δημιουργήθηκαν τα πρώτα τμήματα της Μαρκιανής βιβλιοθήκης. Την ίδια χρονιά ο Μουσούρος εξέδωσε στη Φλωρεντία, από το τυπογραφείο του Βερνάρδου Τζιούντα, τα Αλιευτικά του Οππιανού και το 1516 δεκαέξι λόγους του Γρηγόριου του Ναζιανζηνού και τον Παυσανίαμε αφιέρωση στον Λάσκαρι.